1918 թվականի դեկտեմբեր։ Օդը վերջապես մաքրվեց, և հոգուս մեջ նորից ծաղկեց հույսը։ Լսում եմ․․․լսում եմ մի ձայն, բայց չեմ հասկանում թե ինչ ձայն, կարևորը որ լսում եմ։ Կարծես թե սկսում եմ հիշել ․․․ արտույտներն են, արտույտների պարզ և նուրբ ծլվլոցն է։ Ցորենի հասկերը չորությունից խշշում էին, և այդ խշշոցը վախեցնում էր արտի մեջ ցրված կակաչներին։
Ջուր․․․․ ջուր եմ ուզում, թեթև անձրև էր մաղում։ Անձրևի կաթիլը հպվեց իմ լեզվին, հաճույք զգացի , աղավաղված դեմքիս թեթև քմծիծաղ առաջացավ, չնայած այն վայրկյանաբար վերածվեց լացի, ես զգում էի սաստիկ ցավ իմ սրտում։
Մի քանի ամիս առաջ էր, որ մարդիկ ասես կակաչ վախի մեջ էին ապրում։ Կակաչները գիտեին որ շուտով գալու են և հնձեն իրենց արտը, որը դարերով այդպես պահել են ՝ կայուն մնացել են և բարգավաճել իրենց արտը։ Կակաչները սիրում էին, ապրում էին հանուն իրենց արտի։ Երբ կակաչներին տեղափոխում են մի այլ արտ, նրանք կորցնում են իրենց էությունը, իրենց գեղեցկությունը։
Մարտ ամսին, երբ կակաչները փորձում են հողի կալվածքներից դուրս պրծնել, և անկախություն ձեռք բերել, նրանց փորձում են ոչնչացնել, և դա շարունակվում է մինչև ապրիլ ու մայիս, այն ժամանակահատվածը, երբ նրանք արդեն լիովին անկախ և ծաղկած պետք է լինեին։
Առաջին հերթին որոշվել էր ոչնչացնել պայքարելու ունակ կակաչներին, որոնք կարող պաշտպանել իրենց արտը։ 60 000 կակաչ արմատախիլ եղան և հավերժ հեռացան իրենց արտից։
Կակաչների արտին հիմնական հարվածը հասցվում է ապրիլին, երբ բազում մտավորական կակաչների ազատությունը սահմանափակում են։ Մոտ 800-ից ավել կակաչի ազատությունը սահմանափակվում է։ Նրան թվում էին բանաստեղծներ, երգահաններ, քաղաքական գործիչներ, բժիշկներ գիտնականներ, զինվորականներ, և դրանցից քչերին է հաջողվել չթոռոմել և պահպանել իրենց գեղեցկությունը։
Այդ ամենով կակաչները ջարդը չի ավարտվում։ 1916 թվականին, ձեռնարկվում է մոտ 200 000 կակաչները սպանդը։
Ես պառկած էի խոնավ հողի վրա, այն հողի վրա, որտեղ միլիոնավոր կակաչների արմատախիլ արեցին, երբ հանկարծ իմ փոքրիկ կակաչիկի ճիչը լսվեց գլխիս մեջ, այն վերջին ճիչը, որը ես նրանից լսեցի։Հանկարծ արցունքի կաթիլներից մեկը դանդաղ սողաց այտովս մեկ և ընկավ հողի վրա։ Իմ կակաչիկի նման միլիոնավոր կակաչներ լքեցին մեր արտը։
Չնայած բոլորի միլիոնավոր հարցերին, թե ինչո՞ւ թշնամին արմատախիլ արեց, կակաչներին, թշնամին հաստատակամորեն ժխտում էր դա, պնդելով որ այդպիսի բան չի եղել։
Այժմ ես քայլում եմ կյանքի թունելով, և տեսնում թունելի վերջի լույսը, ասում են, որ մարդու մահից հետո, իր ուղեղը դեռ 7 րոպե աշխատում է՝ փորձելով հիշել կյանքը, ամփոփել այն, և այդ վերջին 7 րոպեում այն ամենը ինչ ես հիշեցի, դա մեր նուրբ և անպաշտպան կակաչների տանջանքներն էին։
Իսկ կակաչները հիմա ծաղկամանի մեջ են, փորձում են զարգանալ, ուժեղանալ, որպեսզի վերադառնան իրենց արտը․․․
Հեղինակներ ՝ Աննա Թադևոսյան, Նարե Գրիգորյան, Եվա Մովսիսյան
Աղբյուրներ ՝
ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՏՈՐ III գիրք երկրորդ
ՀԱՅԵՐԻ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ։
ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԱՍԱՎԱՆԴՈՒՄԸ։
Եվա Մովսիսյան 